Autor: Jerzy Hatłas
ISBN 978-83-89250-48-3
Wstęp
Burzliwe dzieje narodu bułgarskiego przyczyniły się do powstania w Besarabii (krainie historyczno-geograficznej podzielonej obecnie pomiędzy Mołdawię i Ukrainę) największej i najciekawszej pod względem kulturowym (a co za tym idzie, także naukowym) diaspory tego narodu. Niniejszy tekst ma na celu przybliżenie polskiemu czytelnikowi podstawowych faktów związanych z emigracją ludności bułgarskiej z Półwyspu Bałkańskiego w międzyrzecze Prutu i Dniestru, a także zapoznanie ze współczesnym życiem potomków tych przesiedleńców.
Największe skupiska Bułgarów poza granicami kraju znajdują się: w USA, na Ukrainie, w Mołdawii, Grecji, Hiszpanii, Niemczech, Austrii i we Włoszech. Nie można także zapominać o Brazylii, gdzie od roku 2011 urząd prezydenta sprawuje Dilma Vana Rousseff, której ojciec (intelektualista – emigrant) pochodził z bułgarskiego miasta Gabrowo. Na Ukrainie mieszka obecnie ok. 200 tys. Bułgarów, z czego w Budziaku (południowej części Besarabii) ok. 120 tys.. W Mołdawii z kolei, według danych z roku 2004, zamieszkuje ich 65.662. Diaspora bułgarska w Besarabii jest specyficzna i szczególnie ważna. O ile bowiem w USA, Kanadzie, Barazylii czy też w państwach wchodzących w skład Unii Europejskiej Bułgarzy osiedlali się (oraz osiadają współcześnie), przede wszystkim w dużych miastach, to w Besarabii nadal najliczniej zamieszkują oni wsie. Ponadto tylko tutaj Bułgarzy tworzą zwarty obszar osadnictwa na obczyźnie, a na niektórych terenach południowej Besarabii stanowią nawet większość mieszkańców.
Bułgarzy zamieszkujący Besarabię bardzo często nazywani są potocznie „besarabskimi Bułgarami”. Powszechnie sami siebie także tak określają. W niniejszym opracowaniu termin ten również pojawi się w niektórych miejscach. Należy jednak podkreślić, iż zdecydowanie bardziej poprawne określenie, którego należałoby używać, brzmi „Bułgarzy w Besarabii”.
W ostatnich latach wiele miejscowości zamieszkałych przez Bułgarów w Besarabii oraz na obszarach sąsiednich uroczyście obchodzi 200-lecie istnienia. W maju 2013 roku święto rocznicowe odbyło się w mieście Taraklija (znajdującym się na południu Mołdawii). Z tej okazji powstają publikacje, zarówno naukowe, jak i publicystyczne, poświęcone historii tych miejscowości. O ile w Bułgarii, w Mołdawii oraz na Ukrainie temat Bułgarów w Besarabii doczekał się już znaczącej literatury przedmiotu, to w Polsce wydano zaledwie kilka pozycji, mimo iż w ostatnich latach wzrasta zainteresowanie polskiego czytelnika Mołdawią oraz Ukrainą. Niech zatem ten skromny szkic będzie jednym z pierwszych, który wprowadzi polskiego czytelnika w powyższą problematykę.
Celem, jaki stawia sobie autor niniejszej książki, nie jest dogłębna synteza dziejów Bułgarów zamieszkujących w Besarabii, a jedynie przedstawienie najważniejszych faktów na temat tej części bliskiego nam narodu bułgarskiego, która już od dwóch stuleci mieszka poza granicami własnego państwa. Autor skupia się na takich zagadnieniach jak: zjawisko migracji Bułgarów z Półwyspu Bałkańskiego do Besarabii: dzieje ludności przesiedleńczej na tle zmieniających się granic i przynależności państwowej oraz szeroko rozumiana kultura duchowa. Ważnym zagadnieniem jest również próba ukazania czytelnikowi obrazu współczesnego Bułgara mieszkającego w Besarabii w aspekcie jego samoidentyfikacji etniczej oraz terytorialnej, a także prześledzenie, które elementy typowej kultury bułgarskiej przetrwały na tym terenie, a które uległy zatarciu. Nie bez znaczenia jest też problem percepcji Bułgarów zamieszkujących w Besarabii przez władze i społeczeństwo Bułgarii.
Mówiąc o Bułgarach w Besarabii, dotykamy niezwykle kontrowersyjnego tematu, jakim są wzajemne stosunki Bułgarów i Gagauzów. Współcześni mieszkańcy Besarabii, będący potomkami kolonistów z Półwyspu Bałkańskiego, to przede wszystkim właśnie Bułgarzy oraz Gagauzi. Oba te etnosy, zarówno w przeszłości, jak i obecnie, żyły obok siebie, a często wręcz razem ze sobą, w tych samych miejscowościach. W Bułgarii oraz na wielu innych obszarach występuje podwójna samoidentyfikacja etniczna Gagauzów, którzy mówią o sobie: „jesteśmy Gagauzami, ale także Bułgarami”. Tylko w Besarabii specyficzny kontekst historyczny zadecydował o atomizacji tych dwóch komponentów. Autor niniejszej publikacji nie opowiada się za żadną teorią dotyczącą etnogenezy Gagauzów, gdyż nie dysponujemy dotąd ani jednym bezpośrednim źródłem pisanym. Skoro sami Gagauzi w Besarabii obecnie uznają się za odrębny naród, to należy ten fakt uszanować. Nie da się pisać odrębnych historii różnych miejscowości czy większych obszarów – oddzielnie dla Bułgarów, a oddzielnie dla Gagauzów – na których razem mieszkają przedstawiciele obu tych grup. Nie można też nie wspominać o sąsiadach, którzy niekiedy stanowili ok. 50% populacji danej miejscowości. Kultura materialna oraz duchowa obu omawianych etnosów jeszcze do niedawna niczym się nie różniła. Jedynym faktorem była odrębność językowa: język gagauski należy bowiem do rodziny języków turkijskich. Stąd też uznałem za celowe wspominanie także o Gagauzach tam, gdzie wydawało mi się to uzasadnione, zdając sobie sprawę, iż wywoła to natychmiastową dezaprobatę niektórych najconalistycznie nastawionych badaczy gagauskich.
Niech zatem niniejsza książka wpisze się w jubileusz 200-lecia obecności bułgarskiej w Besarabii. Autor natomiast pragnie podziękować wybranym instytucjom oraz osobom za ogromną pomoc, bez których powstanie niniejszego szkicu nie byłoby możliwe. Są to przede wszystkim: Dyrekcja Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Państwowy w Tarakliji (Universitatea de Stat „Grigore Ţamblac” din Taraclia), Uniwersytet Państwowy w Komracie (Komrat Devlet Universiteti) oraz Uniwersytet Pedagogiczny w Kiszyniowie (Universitatea Pedagogică de Stat „Ion Creangă” din Chişinău). Spośród licznych życzliwych mi osób pozwolę sobie wspomnieć: D. Borimeczkow (Mołdawia), N. Czerwenkow (Mołdawia), I. Duminica (Mołdawia, Bułgaria), S. Filipow (Mołdawia), A. Ganczew (Ukraina), G. Georgijew (Bułgaria), V. Gożenko (Mołdawia), G. Grigorow (Bułgaria), W. Kondow (Bułgaria, Mołdawia), E. Kwilinkowa (Mołdawia), E. Milanow (Bułgaria, Kanada), O. Munteanu (Mołdawia), O. Nedelczewa-Wodinczar (Ukraina), S. Paczew (Ukraina), A. Papcowa (Mołdawia – Gagauzja), D. Popozoglo (Mołdawia – Gagauzja), I. Puszkow (Ukraina), L. Selimski (Polska, Bułgaria), D. Stojanowa (Ukraina), S. Straszniuk (Ukraina), I. Takuchi (Mołdawia), E. Wodinczar (Bułgaria), A. Zanoci (Mołdawia).
